Kaygı duygusu aynı korku, sevinç, endişe, yetersizlik, heyecan gibi insan hayatında olmazsa olmaz bir duydudur. Kaygı duygusu diğer duygulardan daha önemli bir yerdedir. Bunun nedeni kaygı duygusu; evrimsel açıdan bireyin hayatta kalmasına katkı sağlayan, potansiyel tehditlere karşı uyarı sistemidir. İnsan kaygı duygusu sayesinde olası tehditleri sezer ve bu tehditlere karşın bir önlem alır. Kaygı duygusunun sürekli, yoğun ve işlevselliği bozacak düzeyde yaşanması durumunda, klinik olarak anlamlı bir bozukluk haline gelir. Kaygı duygusunun sürekli olarak hissedilmesinden dolayı kişinin yaşam kalitesi sürekli olarak düşer. Kaygı bozuklukları, psikiyatrik bozukluklar arasında hem yaygınlığı hem de bireylerin yaşam kalitesine etkisi bakımından oldukça önemli bir yer tutmaktadır.  Psikoterapi için başvuran danışanların büyük bir çoğunluğunu kaygı bozukluğu ve panik atak hastalığından şikayetçi kişiler oluşturmaktadır.

Son yıllarda özellikle  covid pandemisi sonrası dönemde, dijitalleşmenin artışı ve toplumsal belirsizlikler nedeniyle kaygı bozukluklarında belirgin bir artış gözlemlenmektedir. Bu makale, klinik psikiyatride yaygın bir yer tutan kaygı bozukluklarını DSM-5 kriterleri çerçevesinde ele almayı ve tedavi yaklaşımlarına dair güncel literatürü incelemeyi amaçlamaktadır.

​

Kaygı Bozukluğunun Tanımı ve Özellikleri​

Kaygı bozuklukları, bireyin işlevselliğini bozan, nesnel bir tehdit olmasa bile tehdit algısına dayalı bedensel (kalp çarpıntısı, mide bulantısı, uyuşma, nefes darlığı, baş dönmesi karıncalanma), zihinsel ve davranışsal tepkilerle seyreden zihinsel bozukluklardır. Kaygı, korkudan farklı olarak daha çok geleceğe yöneliktir ve belirsizlik karşısında yaşanır. Zihin sürekli olarak en kötü ihtimalleri düşünür. Kişi adeta negatif düşüncelerin esiri olur. Sürekli olarak kötüyü düşünür.

Kaygı Bozukluğu Türleri ve Klinik Görünümleri (DSM-5'e Göre)

DSM-5’e göre, anksiyete bozuklukları temel olarak aşağıdaki alt gruplar halinde sınıflandırılmaktadır. Her bir alt grup farklı semptom profillerine ve tedavi yaklaşımlarına sahiptir.

​

Yaygın Anksiyete Bozukluğu

Sürekli ve kontrol edilemeyen endişe hali mevcuttur. Endişe genellikle gündelik olaylara yöneliktir ve bireyin yaşamının birçok alanını etkiler. Bedensel (ağrı, uyuşma, karıncalanma, huzursuzluk) yakınmalar sıklıkla görülür. Düşünce düzeyinde "ya bir şey olursa?" korkusu kalıbı hakimdir.

​

Panik Bozukluk

Aniden başlayan yoğun korku ya da rahatsızlık hissiyle birlikte fiziksel belirtiler yaşanır: kalp çarpıntısı, terleme, titreme, nefes darlığı, ölüm korkusu. Panik atağın kontrol kaybı veya "delirme" ile sonuçlanacağına dair gerçekdışı inançlar yaygındır. Sıklıkla agorafobi (kapalı alan korkusu ile birlikte görülür. Kişi alışveriş vermekezi, pazar yeri gibi kalabalık yerler veya merkezden ve hastaneden uzaklaşığı zamanlarda kendini güvensiz hissedebilir, huzursuz hissedebilir. Bu korkular aslında gerçek dışıdır. Ancak kişi kendini kontrol edemez. Yalnız kalmaktan korkabilir, ya da kalabalık içinde kalmaktan korkabilir.

​​

Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi)

Toplum içinde olumsuz değerlendirilme, rezil olma korkusu ön plandadır. Farklı türleri olabilir; topluluk önünde konuşma, birinin karşısında yemek yeme, başka birinin yanında yazı yazma, ya da müdür, patron, öğretmen gibi otorite figürleriyle konuşma gibi durumlarda yoğun kaygı görülür. Bu bozukluk sosyal geri çekilmeye ve ciddi işlevsellik kaybına neden olabilir. Kişi başkalarının kendisi hakkında olumsuz düşünce ve duygularından sakınmak için yalnız kalmayı tercih edebilir. Kişi sosyalleşmek istese dahi bu tür olumsuz düşünceler yüzünden bir türlü bunu başaramaz.

​

Agorafobi

Toplu taşıma, açık alanlar, kalabalıklar veya ev dışında yalnız kalmak gibi durumlara dair yoğun korku söz konusudur. Bu durumların kaçışı zor veya başına bir iş geldiğinde yardım almanın imkânsız olacağı düşünülür. Kişi bu ortamlardan tamamen uzak durmaya çalışır. Hastahane ve şehir merkezinden uzaklaştığı zaman yoğun kaygı hisseder.

 

Özgül Fobiler

Belirli bir nesne ya da duruma (örneğin; yılan, yükseklik, iğne, uçak, kedi, kuş, asansör) karşı duyulan yoğun, gerçekdışı korkudur. Kişi korktuğu şey ile karşı karşıya kaldığında panik benzeri belirtiler yaşayabilir.

​

Ayrılma Anksiyetesi Bozukluğu

Çocuklukta daha sık görülür. Güven figüründen (genellikle anne-baba) ayrılmaya yönelik aşırı kaygı, okul reddi, yalnız yatamama, kötü bir şey olacağına dair inançlarla birlikte görülebilir.

​

DSM-5 Tanı Kriterleri: Klinik Değerlendirme Aracı Olarak Önemi

DSM-5 tanı sisteminde, kaygı bozukluklarının her biri için belirli tanı ölçütleri tanımlanmıştır. Bu ölçütler, hem klinik değerlendirmede nesnel bir çerçeve sunar hem de tedavi planlamasına yön verir. Tanı kriterleri aynı zamanda diğer psikiyatrik bozukluklarla ayırıcı tanı yapılmasına olanak sağlar.

​

Öne Çıkan Temel Kriterler (Ortak Özellikler)

• Belirtilerin en az 6 ay süregelmesi (bazı bozukluklarda daha kısa süreler yeterlidir)

• İşlevselliği bozması (akademik, sosyal, mesleki alanlarda)

• Gerçekçi olmayan korkuların bulunması

• Başka bir tıbbi durum veya madde etkisiyle açıklanamaması

DSM-5 tanı kriterleri; tanı koyarken klinisyenlere sadece semptomların varlığını değil, bu semptomların süre, yoğunluk ve sonuçlarını da değerlendirme sorumluluğu yükler.

​

Etiyoloji: Biyopsikososyal Model Açısından Çok Etkenli Yaklaşım

Kaygı bozukluklarının gelişiminde tek bir etkenin değil, genetik, biyolojik, psikolojik ve çevresel etmenlerin etkileşimi söz konusudur.

​

Biyolojik Etkenler

• Genetik yatkınlık: Aile öyküsünde kaygı bozukluğu olan bireylerde risk 3 kat artmaktadır.

• Beyin yapıları: Amigdala, prefrontal korteks ve hipokampus gibi bölgeler kaygı yanıtının düzenlenmesinde rol oynamaktadır.

• Nörotransmitter dengesizlikleri: Serotonin, GABA ve norepinefrin düzeylerinde düzensizlik yaygındır.

​

Psikolojik Etkenler

• Bilişsel çarpıtmalar (ör: felaketleştirme, seçici dikkat, kişiselleştirme)

• Kaçınma davranışlarının pekiştirilmesi

• Çocukluk travmaları, bağlanma problemleri

​

Çevresel ve Sosyal Etkenler

• Kronik stres, işsizlik, ekonomik belirsizlik

• Toplumsal travmalar (göç, pandemi, doğal afetler)

• Düşük sosyal destek düzeyi

Bu model, hem önleyici hem de terapötik müdahaleler açısından çok boyutlu bir yaklaşımı zorunlu kılar.

​

Epidemiyoloji: Yaygınlık ve Toplumsal Etkiler

• Yaygınlık: Dünya genelinde yaşam boyu yaygınlık %15–20, yıllık yaygınlık %7–10 civarındadır.

• Cinsiyet: Kadınlarda erkeklere oranla 2 kat daha sık görülür.

• Başlama yaşı: Genellikle ergenlik ve genç erişkinlik döneminde başlar.

​

Toplum Sağlığına Etkileri

• İş gücü kaybı ve üretkenlik düşüşü

• Sağlık hizmeti kullanımında artış (özellikle psikosomatik yakınmalarla)

• Komorbidite: Depresyon, madde bağımlılığı, yeme bozuklukları gibi diğer ruhsal bozukluklarla sık birliktelik

​

 

Belgeseller ve Filmler

• 🎥 "Angst" (2017)
  Anksiyete bozukluklarının nörobiyolojik temellerini ve bireyler üzerindeki etkisini anlatan eğitici bir belgesel.

• 🎥 "The Mind, Explained – Anxiety" (Netflix, 2019)
  Kaygı bozukluklarını sinirbilimsel ve toplumsal açıdan ele alan kısa ama etkili bir bölüm (The Mind, Explained serisinin bölümü).

• 🎬 "A Beautiful Mind" (2001)
  Her ne kadar şizofreniyi konu alsa da, hastalıkla baş etme sürecindeki kaygı temaları açısından değerlidir.

• 🎬 "Silver Linings Playbook" (2012)
  Bipolar bozukluk ile birlikte yoğun kaygı ve sosyal ilişkilerdeki zorlukları işler.

• 🎬 "Black Swan" (2010)
  Mükemmeliyetçilik, performans kaygısı ve psikotik belirtilerin birlikte seyrettiği çarpıcı bir yapım.

• 🎬 "Inside Out" (2015)
  Özellikle çocuklara yönelik kaygı ve diğer duyguların işleniş biçimi açısından pedagojik değere sahiptir.